بازار قم با قدمت عصر صفویه مجموعه ای از بناهایی با معماری اصیل ایرانی اسلامی است و تیمچه بازار یکی از این شاهکارهاست که سرپنجه دستان توانگر خالقش اثری شاخص و ارزشمند از این نوع معماری را چون نگینی در قلب این بازار برای سالیان دراز به یادگار گذاشته است.
بازار قم با مجموعه ای از راسته، چهارسوق، سرا و تیمچه، جزئی از بافت قدیم شهر قم است. این مجموعه شامل دو راسته سرپوشیده با پوشش گنبدی است. سرپوشیده بودن بازار از یک سو به سنت معماری بازار بر می گردد و از طرف دیگر به دلیل گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان و ناشی از اقلیم کویری قم است.
تهویه و نوررسانی بازار از طریق دریچه هایی که در پوشش گنبدی آن تعبیه شده، صورت می گیرد. این دریچه ها در بالای گنبد به شکل دایره و در دو طرف آن قرار دارند و به شکل قلب دیده می شوند. ترکیب نوری که از سقف به درون می تابد و حجم گنبدی سقف، فضای دلنشینی را به وجود می آورد.
علاوه بر بخش سرپوشیده، بازار قم دارای سراهایی است که مجتمع های تجاری بدون سقف هستند و معمولا به تجارت عمده می پردازند. این سراها در حقیقت همان کاروانسراهای گذشته هستند.
بخش های وسیعی از بازار یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و اطراف مسجد جامع بنا شده است و تا پایان دوره قاجاریه بناهای دیگری نیز در آن ساخته شد. این بازار ابتدا به صورت خطی و به شکل یک پارچه ساخته شد و از میدان کهنه تا پل علیخانی ادامه داشت اما امروزه به موازات توسعه شهر قم، بازار به چند بخش تقسیم شد و قسمت هایی از آن از بین رفت.
در حال حاضر از بازار قدیم قم، دو بخش بازار کهنه و بازار نو بر جای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارند.
مساجد تاریخی بازار قم
علاوه بر مسجد جامع که نزدیک بازار کهنه قرار دارد، در دو بازار کهنه و نو تعدادی مسجد بزرگ و کوچک با فاصله های کم از یکدیگر قرار دارند که از قرن های گذشته تا حال کاربری خود را حفظ کرده اند و همواره کسبه، بازاریان، مشتریان و ساکنان اطراف بازار در آن به اقامه نماز می پردازند.
مساجد موجود در بازار قم عبارتند از مسجد مسگرها، مسجد ملاجعفر، مسجد امام حسین (ع) و دو مسجد بدون نام دیگر در بازار نو و مسجد نجارها، مسجد رضویه، مسجد میدان کهنه یا پامنار و دو مسجد نمازخانه ای دیگر در میدان کهنه.
تیمچه بازار قم اثر استاد حسن معمار باشی قمی
تیمچه بازار از شاهکارهای معماری بناهای تجاری و فرهنگی عصر قاجاریه است، اثری شاخص و ارزشمند از معماری اسلامی ایرانی که چون نگینی در قلب بازار قم برای سال های طولانی به یادگار مانده است.
استاد حسن معمار باشی قمی در سال 1301 هجری قمری در عهد ناصری، طراحی و اجرای این اثر کم نظیر که نمونه اش را می توان در تیمچه امین الدوله در کاشان و تیمچه حاجب الدوله تهران دید، انجاد داده است.
ساخت طاق تیمچه بزرگ قم با دهانه بالغ بر 16 متر و ارتفاع 15 متر به واقع یکی از شاهکارهای معماری در بناهای تجاری و فرهنگی عصر قاجار است.
تیمچه بازار قم متشکل از دو بخش تیمچه و سراست که فضای صحن و حجره ها در قسمت تیمچه و کارگاه های رفوگری و حیاط پشتی در فضای سرا قرار دارد. ورودی این فضا نیم هشتی است با صحن مرکزی به مساحت 385 متر به شکل مستطیل که دو سوم از کل تیمچه را در برگرفته و با سه طاق گنبدی پوشیده شده است.
در زیر پوشش طاق می توان تزئینات باشکوهی از گچبری را مشاهده کرد که حاکی از مهارت در تزئینات و هندسه مبتکرانه آن است. صحن مرکزی دارای دو طبقه حجره است که اکثر آنها به تجارت فرش اختصاص یافته و شامل 27 حجره در همکف و 15 حجره در طبقه فوقانی با درهای چوبی و تزئینات ظریف است.
هماهنگی معماری بنا با اقلیم شهر باعث شده فضای صحن در فصل های مختلف مطبوع بوده و فضایی جهت تلطیف سرمای زمستان و گرمای تابستان فراهم شود.
استفاده از نور از روزنه های سه گنبد تیمچه و نیز نورگیرهایی که در قسمت بدنه تعبیه شده اند، بسیار شایان توجه است به طوری که نورپردازی بنا و تزئینات وابسته به معماری، فضایی بدیع را ایجاد کرده است.
حمام حاج عسگر خان متعل به اوایل دوره قاجاریه
یکی دیگر از بناهای تاریخی در بازار قم، حمام حاج عسگر خان در شمال راسته بازار است. این مجموعه از دو بخش حمام و چاله حوض تشکیل شده و با تغییر در سیستم حرارتی و روشنایی هنوز به کار خود ادامه می دهد.
در قسمت ورودی حمام، کتیبه ای سنگی دیده می شود که بر اساس آن تاریخ ساخت حمام سال 1216 هجری قمری است و با این حساب، می توان ساختمان آن را به اوایل دوره قاجاریه و حکومت فتحعلی شاه قاجار نسبت داد.
ورود به حمام از طریق یک ورودی مستطیل شکل که با چند پله در سطح پائین تری از سطح گذر بازار قرار دارد، میسر است. بعد از آن وارد اولین فضای اصلی حمام می شویم که مربعی به ابعاد 10 در 10 است. در مرکز این فضا گنبدی قرار دارد که روی هشت ستون پنج ضلعی برپا شده است.
پس از آن یک هشتی کوچک قرار دارد که به دومین گنبد بزرگ حمام راه دارد. نقشه این گنبد نیز مربعی است که چهار ستون در وسط آن قرار گرفته و گنبد روی آن ایجاد شده است و در انتهای منبع آب قرار دارد. فضای زیر گنبد اول به عنوان رختکن مورد استفاده است و کاربندی ساده و زیبای زیرگنبد را پوشش می دهد و فضای زیر گنبد دوم، قسمت اصلی شست و شو است که در حال حاضر با دوش های ایجاد شده در اطراف آن مورد استفاده قرار می گیرد.
به موازات این فضاها در شرق ساختمان، چاله حوض واقع است، چاله حوض که به صورت نیمه مخروبه برجای مانده، دارای سکویی در دور تا دور است که با ساروج پوشیده شده است.
....................................
الهام رحيمي
بازار قم با مجموعه ای از راسته، چهارسوق، سرا و تیمچه، جزئی از بافت قدیم شهر قم است. این مجموعه شامل دو راسته سرپوشیده با پوشش گنبدی است. سرپوشیده بودن بازار از یک سو به سنت معماری بازار بر می گردد و از طرف دیگر به دلیل گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان و ناشی از اقلیم کویری قم است.
تهویه و نوررسانی بازار از طریق دریچه هایی که در پوشش گنبدی آن تعبیه شده، صورت می گیرد. این دریچه ها در بالای گنبد به شکل دایره و در دو طرف آن قرار دارند و به شکل قلب دیده می شوند. ترکیب نوری که از سقف به درون می تابد و حجم گنبدی سقف، فضای دلنشینی را به وجود می آورد.
علاوه بر بخش سرپوشیده، بازار قم دارای سراهایی است که مجتمع های تجاری بدون سقف هستند و معمولا به تجارت عمده می پردازند. این سراها در حقیقت همان کاروانسراهای گذشته هستند.
بخش های وسیعی از بازار یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و اطراف مسجد جامع بنا شده است و تا پایان دوره قاجاریه بناهای دیگری نیز در آن ساخته شد. این بازار ابتدا به صورت خطی و به شکل یک پارچه ساخته شد و از میدان کهنه تا پل علیخانی ادامه داشت اما امروزه به موازات توسعه شهر قم، بازار به چند بخش تقسیم شد و قسمت هایی از آن از بین رفت.
در حال حاضر از بازار قدیم قم، دو بخش بازار کهنه و بازار نو بر جای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارند.
مساجد تاریخی بازار قم
علاوه بر مسجد جامع که نزدیک بازار کهنه قرار دارد، در دو بازار کهنه و نو تعدادی مسجد بزرگ و کوچک با فاصله های کم از یکدیگر قرار دارند که از قرن های گذشته تا حال کاربری خود را حفظ کرده اند و همواره کسبه، بازاریان، مشتریان و ساکنان اطراف بازار در آن به اقامه نماز می پردازند.
مساجد موجود در بازار قم عبارتند از مسجد مسگرها، مسجد ملاجعفر، مسجد امام حسین (ع) و دو مسجد بدون نام دیگر در بازار نو و مسجد نجارها، مسجد رضویه، مسجد میدان کهنه یا پامنار و دو مسجد نمازخانه ای دیگر در میدان کهنه.
تیمچه بازار قم اثر استاد حسن معمار باشی قمی
تیمچه بازار از شاهکارهای معماری بناهای تجاری و فرهنگی عصر قاجاریه است، اثری شاخص و ارزشمند از معماری اسلامی ایرانی که چون نگینی در قلب بازار قم برای سال های طولانی به یادگار مانده است.
استاد حسن معمار باشی قمی در سال 1301 هجری قمری در عهد ناصری، طراحی و اجرای این اثر کم نظیر که نمونه اش را می توان در تیمچه امین الدوله در کاشان و تیمچه حاجب الدوله تهران دید، انجاد داده است.
ساخت طاق تیمچه بزرگ قم با دهانه بالغ بر 16 متر و ارتفاع 15 متر به واقع یکی از شاهکارهای معماری در بناهای تجاری و فرهنگی عصر قاجار است.
تیمچه بازار قم متشکل از دو بخش تیمچه و سراست که فضای صحن و حجره ها در قسمت تیمچه و کارگاه های رفوگری و حیاط پشتی در فضای سرا قرار دارد. ورودی این فضا نیم هشتی است با صحن مرکزی به مساحت 385 متر به شکل مستطیل که دو سوم از کل تیمچه را در برگرفته و با سه طاق گنبدی پوشیده شده است.
در زیر پوشش طاق می توان تزئینات باشکوهی از گچبری را مشاهده کرد که حاکی از مهارت در تزئینات و هندسه مبتکرانه آن است. صحن مرکزی دارای دو طبقه حجره است که اکثر آنها به تجارت فرش اختصاص یافته و شامل 27 حجره در همکف و 15 حجره در طبقه فوقانی با درهای چوبی و تزئینات ظریف است.
هماهنگی معماری بنا با اقلیم شهر باعث شده فضای صحن در فصل های مختلف مطبوع بوده و فضایی جهت تلطیف سرمای زمستان و گرمای تابستان فراهم شود.
استفاده از نور از روزنه های سه گنبد تیمچه و نیز نورگیرهایی که در قسمت بدنه تعبیه شده اند، بسیار شایان توجه است به طوری که نورپردازی بنا و تزئینات وابسته به معماری، فضایی بدیع را ایجاد کرده است.
حمام حاج عسگر خان متعل به اوایل دوره قاجاریه
یکی دیگر از بناهای تاریخی در بازار قم، حمام حاج عسگر خان در شمال راسته بازار است. این مجموعه از دو بخش حمام و چاله حوض تشکیل شده و با تغییر در سیستم حرارتی و روشنایی هنوز به کار خود ادامه می دهد.
در قسمت ورودی حمام، کتیبه ای سنگی دیده می شود که بر اساس آن تاریخ ساخت حمام سال 1216 هجری قمری است و با این حساب، می توان ساختمان آن را به اوایل دوره قاجاریه و حکومت فتحعلی شاه قاجار نسبت داد.
ورود به حمام از طریق یک ورودی مستطیل شکل که با چند پله در سطح پائین تری از سطح گذر بازار قرار دارد، میسر است. بعد از آن وارد اولین فضای اصلی حمام می شویم که مربعی به ابعاد 10 در 10 است. در مرکز این فضا گنبدی قرار دارد که روی هشت ستون پنج ضلعی برپا شده است.
پس از آن یک هشتی کوچک قرار دارد که به دومین گنبد بزرگ حمام راه دارد. نقشه این گنبد نیز مربعی است که چهار ستون در وسط آن قرار گرفته و گنبد روی آن ایجاد شده است و در انتهای منبع آب قرار دارد. فضای زیر گنبد اول به عنوان رختکن مورد استفاده است و کاربندی ساده و زیبای زیرگنبد را پوشش می دهد و فضای زیر گنبد دوم، قسمت اصلی شست و شو است که در حال حاضر با دوش های ایجاد شده در اطراف آن مورد استفاده قرار می گیرد.
به موازات این فضاها در شرق ساختمان، چاله حوض واقع است، چاله حوض که به صورت نیمه مخروبه برجای مانده، دارای سکویی در دور تا دور است که با ساروج پوشیده شده است.
....................................
الهام رحيمي