عذرخواهی رئیس جمهور از مردم، یادآور سیره حسنه امام خمینی

«من از شماها عذر مى خواهم. من از ملت ايران عذر مى خواهم. من از ملت ايران عذر مى خواهم. من از اين مادرهايى كه بچه هاى خودشان را از دست دادند معذرت مى خواهم.» امام خمینی اشاره آیا «عذرخواهی»، مفهومی مغفول در فرهنگ مسؤولان نظام جمهوری اسلامی است؟ رئیس جمهور محترم، دکتر روحانی در دومین گفتگوی تلویزیونی خود با ملت به خاطر مشکلات پیش آمده در جریان توزیع سبد کالا عذرخواهی کرد که اقدامی بود به جا و کم سابقه در بین سران نظام جمهوری اسلامی، ولی بی سابقه نبود! اگرچه حافظه تاریخی ما ضعیف است و به یاد نمی آوریم، اما با کمی دقت و بررسی در صحیفه امام (مجموعه 22 جلدی، شامل: نظرات و بیانات و سخنرانی ها و نامه¬ها و... امام خمینی) خواهیم دید که سیره سیاسی و اخلاقی بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی نیز بر همین منوال بوده است. اقدامی پسندیده که نشانگر مدیریت عالی و عقلانی آن رهبر یگانه و فرزانه بود. چیزی که امروزه نیاز فرهنگ سیاسی جامعه ایران می باشد و با زنده کردن و پیروی از آن سیره، مردم نیز علی رغم اشتباهات و مشکلات که گاه ناشی از مدیریت غلط است، باز از مسئولان نظام حمایت و پشتیبانی کرده و راه صبر و برباری پیشه خواهند کرد. آیا عذرخواهی از مردم نشانه ضعف است؟ برخی صاحب نظران بر این باورند که علل عدم «عذرخواهی» در فرهنگ ایرانی، برداشت های غلط از برآیند این عمل اخلاقی اسلامی است. در فرهنگ غالب مردم ایران، و متأسفانه گاه بعضی از مسئولان کشور نیز خیال می کنند با عذرخواهی کردن از هم نوع و از پیشگاه مردم، تحقیر و کوچک می شوند، و ممکن است نشانگر ترس یا ناکارآمدی آنان باشد، لذا در پی مقصر می گردند و پای هرکس و ناکس را پیش می کشند تا توجیه گر اشتباهات و مشکلات ناشی از مدیریت و اقدامات خویش باشند. همچنین فکر می کنند با عذرخواهی و قبول اشتباه طرف مقابل در برابر این اقدام بیشتر محق شده و به قول عامیانه «پررو» می شوند، پس برای منع زیاده خواهی معمولاً از عذرخواهی کردن خودداری می کنند و اشتباه خود را نمی پذیرند و اصرار بر صحیح دانستن افکار خودشان می کنند. علل دیگری نیز بر نبود فرهنگ عذرخواهری در جامعه ایرانی برشمرده اند، از جمله: غرور بي جا داشتن، اشتباه خود را کوچک تلقي کردن و دیگران را مقصر اصلی جلوه دادن، خود بزرگ بینی و گمان به اینکه فرد مقابل ارزش عذرخواهي کردن ندارد، خود را عقل کل دانستن و... در حالی که در بسیاری از جوامع عذرخواهی به عنوان حس بزرگواری افراد شناخته می شود، نه نشانه ضعف و ترس و ناکارآمدی! و نشانه رشد عقلانیت و روابط سالم و بالای اجتماعی است. در تمام ادیان الهی، به ویژه اسلام نیز بر داشتن روحیه توبه و عذرخواهی، هم نسبت به درگاه الهی و هم نسبت به عامه مردم تأکید شده است. اعتراف به گناه و خطا در آموزه های دینی با رعایت شرایط امر پسندیده ای است. گفتار، كردار و روش هاي زندگي پيامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) در این زمینه می تواند الگوی اساسي و مهم و مناسبی باشد. امام خمینی نیز که با تأسی و الگوگیری از بزرگان دین و مذهب نهضت را آغاز و تا پیروزی و استقرار جمهوری اسلامی ادامه داد، در دوران رهبری نهضت و رهبری نظام جمهوری اسلامی بارها از کاستی ها و اشتباهات و مشکلات و رنج های مردم عذرخواهی کرد، این بهترین الگو برای مردم به ویژه مسئولان است تا آن سیره حسنه را دوباره زنده کنند. حضرت امام در یکی از سخنرانى خود ضمن اعتراض شديد به عدم اصلاح در امور در زمينه هاى گوناگون كشور، خود شخصاً قبول مسئولیت کرده و خطاب به مردم، به خصوص خانواده های شهدا می فرماید: «من از شماها عذر مى خواهم. من از ملت ايران عذر مى خواهم. من از ملت ايران عذر مى خواهم. من از اين مادرهايى كه بچه هاى خودشان را از دست دادند معذرت مى خواهم. من از اين برادرهايى كه عزيزان خودشان را دادند، از دست داده اند، معذرت مى خواهم. من از... كه عُرضه اين را ندارم كه كار را درست كنم. من از حضرت مهدى- سلام اللَّه عليه- من از پيشگاه پيغمبر اكرم معذرت مى خواهم. من از پيشگاه ولى عصر امام مهدى- سلام اللَّه عليه- معذرت مى خواهم. من از پيشگاه ملت ايران معذرت مى خواهم... ما نتوانستيم براى شما كارى‏ انجام دهیم.» (صحيفه امام، ج‏12، ص 478) قطعاً این عذرخواهی خالصانه و صادقانه حضرت امام بخاطر کوتاهی ها و ضعف مدیریت ها در کشور، مقام و منزلت و عزت او را پاین که نیاورد، بلکه هم در پیشگاه خدا و هم بندگان خدا عزت و منزلتش چندین برابر شد و اعتماد و اعتقاد مردم را به ایشان بیشتر و بهتر کرد و باعث افزايش سطح اعتماد عمومي و استحکام روابط در جامعه شد. اگر انسان الهی باشد و مسلط بر هوای نفس و بپذيرد که خود و ديگران داراي معايبي هستند که هر از گاهي با يک تنش و اختلال ولو کوچک ممکن است اين عيب آشکار ‌شود، عذرخواهي کردن به خاطر آن سخت نخواهد بود. عذرخواهی و اعتراف به اشتباه در دیدگاه امام خمینی یک ارزش به حساب می آید. چنانچه هم خود به این آموزه اخلاقی و انسانی عمل می کرد و هم دیگر مسئولان وقت را به آن توصیه می نمود تا مردم هم یاد بگیرند، چرا که مردم چشم به عمل سران و رهبران خود دارند، لذا به یاد داریم که بعداز علنی شدن اشتباهات رئیس جمهور وقت، آقای بنی صدر، توجه به اطرافیان و دفاتر ایشان را به وی گوشزد کرده و توصیه به عذرخواهی از ملت می کنند: «این افرادی که دور تو جمع شده اند، بعضى از اينها يك گرگهايى هستند كه تو را به باد فنا مى دهند. حالا هم دير نشده... [افراد متدین به اوتوصیه کنند که] آن آقا هم بروند عذرخواهى كنند از ملت؛ بگويند ملتى كه به من رأى داد من مطابق رأى آنها عمل نكردم؛ از حالا به بعد مى‏كنم.» (صحيفه امام، ج‏14، ص 462) اما متأسفانه بنی صدر گوش نکرد و آن شد که نباید می شد. افراد و یا مدیران و مسئولانی هستند که برای توجیه اشتباهات و خطاهای خود یا برای عذرخواهی نکردن از خطاها و مدیریت غلط خود از دین و مذهب و انقلاب و نظام هزینه کرده و به بهانه ضربه نخوردن و حفظ وجهه و آبروی نظام در داخل و خارج بر اشتباهات خود و یا مدیران زیر مجموعه خود سرپوش گذاشته و حاضر به قبول اشتباه و خطای نمی شوند و با هزینه های گزاف اقدام به توجیه می کنند. حضرت امام با عمل خود بر این استدلالها و توجیهات نیز خط بطلان کشیده و معتقدند که اگر همه کارها و اقدامات خالصانه به خاطر اسلام هم باشد که از دیدگاه ایشان حفظ آن از انقلاب و نظام جمهوری اسلامی نیز اولاتر و واجبتر است، ممکن است در اجرا اشتباهاتی رخ داده باشد که در این صورت باز نیاز به عذرخواهی از مردم دارد. لذا خود در سخنرانى برای خانواده شهدا می فرماید: «مشاهده مادرهاى داغديده، پدرهاى فرزند از دست داده، برادرهاى برادر كشته شده، و بالاخره شهدايى كه در راه اسلام از دست رفته اند، براى ما هر روز يك روز عاشورا است. و من نمى دانم چه طور از شما برادرها و خواهرها كه عزيزان خودتان را- كه عزيزان ما هم بودند- از دست داديد، چه طور تسليت بگويم؛ و چه طور عذرخواهى كنم. شما مى دانيد كه اسلام آن قدر عزيز است، آن قدر بزرگ است، كه پيغمبر اسلام و اهل بيت آن بزرگوار هستى خودشان را، همه چيز خودشان را، در راه اسلام فدا كردند. ما هم كه پيرو آيين مقدّس اسلام هستيم و پيرو پيغمبر اسلام و ائمه اسلام هستيم اگر يك مقدارى فداكارى كنيم و در راه اسلام همان طور كه آنها فداكارى كردند ما هم فداكارى كنيم اين براى ما هر چند سخت باشد، لكن يك آسايش فكرى است.» (صحيفه امام، ج‏10، ص 191) اهداف امام از این عذرخواهی ها عذرخواهی حضرت امام از مردم در مقاطع مختلف دوران رهبری نظام جمهوری اسلامی علاوه بر اینکه تجلی شخصیت اخلاقی و الهی و نشانه خودساختگی ایشان بود، آموزه هایی اخلاقی و مدیریتی نیز در پی داشته است. هم آموزش مهارت های زندگی در بین مردم و هم الگو برداری برای بزرگان و مسئولان و مدیران کشور که در عرصه سیاست و مدیریت چگونه رفتار کنند. وقتی در کشور با وقوع اتفاقی یکی از بزرگان کشور از مردم عذرخواهی می کند چون فرد الگویی برای جامعه است، مطمئناً تاثیرگذار خواهد بود. این رفتارها الگو برای ساخت نظام و بافت جامعه شده و باعث نهادینه شدن این فرهنگ در بین توده مردم کشور می شود. مدیران و مسئولان کشور باید بدانند که اگر اشتباه و خطایی در تصمیم گیری و یا قصور و تقصیری در مجموعه تحت مدیریتشان به وجود آید، باید از مردم عذرخواهی کنند و بدانند که صداقت با مردم، نه تنها باعث تضعیف و خفیف شدن نمی شود بلکه موجب قرب به مردم و سربلندی و عزتشان را در پی خواهد داشت. حضرت امام در بیاناتی خطاب به اعضای شورای نگهبان می فرماید: «آنچه مهم است، اين است كه ما مى خواهيم مطابق شرع اسلام مسائل را پياده كنيم. پس اگر قبلًا اشتباه كرده باشيم بايد صريحاً بگوييم اشتباه نموده ايم. و عدول در بين فقها از فتوايى به فتواى ديگر درست همين معنا را دارد. وقتى فقيهى از فتواى خود برمى گردد يعنى من در اين مسأله اشتباه نموده ام و به اشتباهم اقرار مى كنم... ما كه معصوم نيستيم... ما مى خواهيم اسلام را پياده كنيم. پس در اين رابطه ممكن است من ديروز حرفى را زده باشم و امروز حرف ديگرى را و فردا حرف ديگرى را، اين معنا ندارد كه من بگويم چون ديروز حرفى زده ام بايد روى همان حرف باقى بمانم.» (صحيفه امام، ج‏18، ص 241)